مقدمه
زبان به‌عنوان یکی از ارگان‌های حیاتی بدن انسان، نقشی اساسی در اعمالی همچون بلع، تکلم، چشایی و حفظ بهداشت دهان ایفا می‌کند. با این حال، این عضو نیز ممکن است در معرض ضایعات بدخیم قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین بیماری‌های بدخیم در این ناحیه، سرطان زبان است که گرچه از لحاظ آماری در مقایسه با سایر سرطان‌ها شیوع کمتری دارد، اما به دلیل تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی فرد و نیز احتمال پیشرفت و متاستاز در مراحل پیشرفته، حائز اهمیت بالینی ویژه‌ای است.
در این مقاله به‌طور مفصل به تعریف سرطان زبان، معرفی انواع آن، تفاوت‌های موجود در علائم و افتراقی، و عوامل زمینه‌ساز و خطرزا پرداخته خواهد شد. هدف از ارائه این مقاله، ارتقای سطح آگاهی عمومی و تخصصی پیرامون این بیماری و تأکید بر لزوم تشخیص زودهنگام آن است.
تعریف سرطان زبان
سرطان زبان نوعی نئوپلاسم بدخیم است که در اثر تکثیر غیرقابل کنترل سلول‌ها در بافت‌های زبان ایجاد می‌شود. این بیماری ممکن است در هر بخشی از زبان، اعم از قسمت قدامی (دو سوم جلویی زبان که در داخل دهان قرار دارد) یا بخش قاعده‌ای (یک‌سوم پشتی زبان که به حلق متصل است) بروز نماید. پیش‌آگهی بیماری تا حد زیادی به محل ایجاد و نوع بافتی آن وابسته است.
انواع سرطان زبان
بر اساس ویژگی‌های بافت‌شناسی، محل ایجاد و سلول‌های منشاء، چندین نوع مختلف از سرطان زبان قابل شناسایی است که هر یک خصوصیات بالینی و اپیدمیولوژیک منحصر به‌فردی دارند:
۱. سرطان سلول سنگفرشی (Squamous Cell Carcinoma)
شایع‌ترین نوع سرطان زبان، سرطان سلول سنگفرشی است که منشأ آن سلول‌های اپی‌تلیال سنگفرشی پوشاننده سطح زبان می‌باشد. این نوع سرطان بیش از ۹۰ درصد از موارد سرطان زبان را شامل می‌شود. سرطان سلول سنگفرشی می‌تواند در هر دو ناحیه قدامی و قاعده زبان دیده شود و در صورت عدم درمان، تمایل بالایی به تهاجم موضعی و متاستاز به غدد لنفاوی دارد.
۲. سرطان زبان قدامی (Oral Tongue Cancer)
این نوع از سرطان، دو سوم جلویی زبان را درگیر می‌کند که در معاینات بالینی قابل مشاهده است. از آنجایی که ضایعات در این ناحیه قابل رؤیت و لمس می‌باشند، در بسیاری از موارد، تشخیص زودهنگام‌تری نسبت به سایر انواع دارد.
۳. سرطان قاعده زبان (Base of Tongue Cancer)
این نئوپلاسم در بخش پشتی زبان، جایی که به حلق متصل می‌شود، ایجاد می‌گردد. به‌دلیل دشوار بودن مشاهده مستقیم این ناحیه، تومورها معمولاً در مراحل پیشرفته‌تر تشخیص داده می‌شوند. این نوع سرطان ارتباط تنگاتنگی با آلودگی به ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) دارد.
۴. آدنوکارسینوما (Adenocarcinoma)
نوعی نادر از سرطان زبان است که از سلول‌های ترشحی غدد بزاقی کوچک در بافت زبان منشأ می‌گیرد. این نوع، رشد کندتری دارد اما در صورت تأخیر در تشخیص، ممکن است به بافت‌های عمقی‌تر نفوذ کرده و روند درمان را پیچیده سازد.
۵. ملانومای مخاطی (Mucosal Melanoma)
گرچه ملانوما عمدتاً در پوست مشاهده می‌شود، اما نوع نادری از آن ممکن است در بافت مخاطی زبان نیز پدیدار شود. این تومور معمولاً به‌صورت ضایعه‌ای رنگی (سیاه یا قهوه‌ای تیره) ظاهر شده و از رفتار بالینی مهاجم و پرخطر برخوردار است.
تفاوت‌های علائم بالینی میان انواع سرطان زبان
هر یک از انواع سرطان زبان، بسته به موقعیت آناتومیک و ویژگی‌های بافت‌شناختی، علائم خاصی را از خود بروز می‌دهند:
سرطان سلول سنگفرشی
• زخم غیرقابل ترمیم در سطح زبان
• برجستگی یا توده سفت در ناحیه مبتلا
• درد موضعی یا احساس سوزش
• خون‌ریزی خودبه‌خود یا پس از تحریک
• دشواری در صحبت کردن یا بلع در مراحل پیشرفته
سرطان زبان قدامی
• قابل‌مشاهده بودن ضایعه توسط بیمار یا دندان‌پزشک
• تغییر رنگ (قرمز یا سفید)، زخم یا تورم سطح زبان
• درد حین خوردن یا صحبت کردن
• حساسیت به لمس در ناحیه درگیر
سرطان قاعده زبان
• احساس گیر کردن چیزی در گلو
• گلودرد مداوم بدون علت مشخص
• تورم یا درد در غدد لنفاوی گردنی
• تغییر در صدا یا دشواری در بلع
• کاهش وزن تدریجی و بی‌دلیل
آدنوکارسینوما
• توده پنهان و بدون درد در بافت عمقی زبان
• احساس ناراحتی در فک یا حلق
• خشکی دهان یا کاهش ترشح بزاق
• اختلال در حرکات زبان یا بلع
ملانومای مخاطی
• وجود لکه‌ای تیره، پیشرونده و نامنظم در سطح زبان
• خون‌ریزی یا التهاب بدون علت
• عدم پاسخ به درمان‌های معمول ضایعات مخاطی
• گسترش سریع به نواحی اطراف
تفاوت در عوامل مؤثر در ایجاد انواع سرطان زبان
عوامل مستعدکننده و زمینه‌ساز نیز در میان انواع مختلف سرطان زبان تفاوت‌هایی دارند. گرچه برخی عوامل خطر در میان تمام انواع مشترک هستند، برخی دیگر مختص به نوع یا محل خاصی از سرطان می‌باشند.
عوامل مشترک
• مصرف دخانیات: استعمال سیگار، قلیان و سایر فرآورده‌های نیکوتینی از مهم‌ترین عوامل خطر برای سرطان‌های دهانی، به‌ویژه سرطان سلول سنگفرشی محسوب می‌شود.
• نوشیدن الکل: مصرف مداوم و مزمن الکل، به‌خصوص در ترکیب با دخانیات، خطر ابتلا را چندین برابر افزایش می‌دهد
• تحریک مزمن بافتی: تماس طولانی‌مدت زبان با دندان‌های شکسته، پروتزهای نامناسب یا سایر عوامل مکانیکی می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات پیش‌سرطانی گردد.
• بهداشت دهان ضعیف: حضور پلاک‌های میکروبی مزمن و التهابات مخاطی مستمر، ریسک ابتلا را افزایش می‌دهد.
عوامل اختصاصی
• ویروس HPV: یکی از مهم‌ترین عوامل مرتبط با سرطان قاعده زبان است. انتقال از طریق تماس جنسی دهانی صورت می‌گیرد و شیوع آن در حال افزایش است.
• عوامل ژنتیکی و نقص ایمنی: در انواع نادرتر مانند ملانومای مخاطی و آدنوکارسینوما، عوامل ژنتیکی و نقص در سیستم ایمنی نقش پررنگ‌تری ایفا می‌کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
سرطان زبان، با وجود شیوع نسبتاً پایین‌تر در میان نئوپلاسم‌های سر و گردن، به‌دلیل اثرگذاری مستقیم بر عملکردهای حیاتی مانند بلع، تکلم و تنفس، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شناخت انواع مختلف این بیماری، تفاوت در تظاهرات بالینی و آشنایی با عوامل خطر می‌تواند در تشخیص زودهنگام و افزایش اثربخشی درمان‌ها بسیار مؤثر باشد.
تشویق افراد به ترک مصرف دخانیات، رعایت بهداشت دهان، انجام معاینات منظم توسط دندان‌پزشک یا پزشک متخصص و توجه به هرگونه تغییر پایدار در مخاط دهان و زبان، از جمله راهکارهای اساسی در پیشگیری و مداخله به‌موقع محسوب می‌گردد.
نظرات کاربران