پرتودرمانی که با نام رادیوتراپی نیز شناخته می‌شود، یکی از سه رکن اسای درمان سرطان در کنار جراحی و شیمی درمانی است. در این روش پزشکان از پرتوهای پرانرژی برای درمان، کند کردن یا جلوگیری از عود سرطان استفاده می‌کنند. این بخش برای شما مخاطبین گرامی توضیح می‌دهد که پرتودرمانی چگونه تاثیر می‌گذارد، چه عوارض جانبی ممکن است رخ دهد و چه نوآوری‌هایی درمان را مؤثرتر می‌کند. پس اگر قصد انجام پرتو درمانی دارید و یا بخشی از روند درمان عزیزان شما است، این بخش را تا انتها مطالعه فرمایید تا پاسخ پرسش‌های خود را بیابید.
رادیوتراپی چیست؟
رادیوتراپی در انکولوژی به معنی یک مداخله درمانی موضعی و غیرتهاجمی است که عمدتاً به صورت سرپایی و با هدف درمان تومورها، بهبود پیش آگهی و افزایش امید به زندگی بیمار انجام می‌شود. اصل اساسی آن عبارت است از القای نکروز، یعنی مرگ انتخابی سلول‌های تومور، از طریق استفاده از تابش پرانرژی، به نام “(تابش یونیزان)“ مانند اشعه ایکس، تابش گامای کبالت، یا پرتوهای ذرات.
به طور کلی تخمین زده می‌شود که در طول پروتکل درمانی، تقریباً 60 درصد از بیماران سرطانی حداقل یک جلسه رادیوتراپی را انجام می‌دهند. علی‌رغم اثربخشی آن به عنوان یک درمان واحد، رادیوتراپی اغلب در ترکیب با سایر روش‌های درمانی؛ مانند جراحی یا شیمی درمانی انجام می‌شود.
چرا رادیوتراپی انجام می‌شود؟
در زمینه انکولوژی، رادیوتراپی بسته به ماهیت، درجه سرطان و وضعیت بالینی فرد میتواند برای اهداف مختلفی استفاده شود. در زیر فهرستی از اهداف و روش‌های اصلی اتخاذ شده در رادیوتراپی را توضیح داده‌ایم:
- رادیوتراپی قبل از عمل یا نئوادجوانت: قبل از عمل جراحی استفاده می‌شود، هدف آن کاهش اندازه تومور برای تسهیل عمل است. علاوه بر این، در جلوگیری از گسترش بالقوه سلول‌های سرطانی در طول جراحی عمل می‌کند.
- رادیوتراپی پس از عمل یا ادجونت: پس از عمل جراحی، با هدف افزایش احتمال ریشه‌کنی سلول‌های تومور باقی‌مانده و جلوگیری از عود انجام می‌شود.
- رادیوتراپی درمانی یا رادیکال: هدف این روش حذف کامل سلول‌های سرطانی است.
- رادیوتراپی حین عمل یاIORT : این روش شامل پرتودرمانی در حین جراحی برای برداشتن تومور است.
- رادیوتراپی تسکینی (Palliative) :هدف اصلی مهار پیشرفت سرطان و بهبود علائم مرتبط از جمله درد در مراحل پیشرفته و یا با تشکیل متاستاز است.
- رادیوتراپی کل بدن: در طی این روش، کل بدن تحت تابش قرار می‌گیرد. به ویژه در نئوپلاسم‌هایی که سلول‌های خونی یا لنفاوی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، مانند برخی از انواع سرطان خون یا لنفوم، موثر است. به طور معمول، درمان با پیوند مغز استخوان یا سلول‌های پیش ساز (سلول‌های بنیادی) برای بازیابی سلول‌های سالم به اوج خود می‌رسد.
- رادیوتراپی استریوتاکتیک: دوزهای بالای پرتو به سمت تومورهای کوچک هدایت می‌شود. به عنوان یک قاعده، درمان – مبتنی بر رادیوتراپی استریوتاکتیک طی پنج جلسه تکمیل می‌شود (یک جلسه ممکن است در بعضی موارد کافی باشد).
آمادگی برای رادیوتراپی
رادیوتراپی باید به دقت برنامه ریزی شود تا به بهترین شکل ممکن انجام شود. تومور باید با بالاترین دوز ممکن تحت تابش قرار گیرد، اما بافت سالم فقط باید در معرض دوزهای پایین قرار گیرد. قبل از پرتودرمانی، قسمتی از بدن که باید تحت تابش قرار گیرد با استفاده از CT اسکن تصویربرداری می‌شود.
در همان زمان، یک سیستم مختصات روی بدنه ثبت می‌شود که بعداً می‌توان از آن برای تراز کردن دستگاه های تابش استفاده کرد. سیستم مختصات با پرتوهای لیزری مشخص می‌شود که به طور دائم در هر اتاق تابش نصب شده و نشان‌دهنده “نقطه صفر سیستم مختصات” است. در موارد خاص، برنامه‌ریزی با سی تی اسکن را می‌توان با ام آر ای (MRI) تکمیل کرد تا مرزهای تومور را بهتر تجسم کند. تصاویر در رایانه برنامه‌ریزی تشعشع خوانده می‌شوند تا ناحیه بدن مورد تابش را بتوان با دقت میلی‌متری تعیین کرد.
سپس یک تصویر سه‌بعدی ایجاد می‌شود و مطلوب‌ترین آرایش میدان‌های تابش تعیین می‌شود. با کمک برنامه‌ریزی پرتو به کمک رایانه، می‌توان از قبل محاسبه کرد که کدام دوز تابش به کدام ناحیه از بدن تابش می‌شود.
انجام رادیوتراپی
برنامه پرتودرمانی از تومور به تومور و بیمار به بیمار دیگر متفاوت است. به طور معمول دوره رادیوتراپی یکی از گزینه‌های زیر است:
- پرتودهی یک بار در روز، در پنج روز متوالی و به دنبال آن یک استراحت دو روزه
- چندین جلسه پرتودرمانی در یک روز (هایپرفرکشن)
- فقط یک تا سه بار در هفته (هایپوفرکشن)
در هر صورت، برنامه دقیق توسط رادیوانکولوژیست تعیین می‌شود و قبل از شروع درمان با بیمار صحبت می‌شود.
انواع رادیوتراپی
رادیوتراپی بر اساس نوع تشعشع و محل اثر به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:
- پرتودرمانی خارجی
- پرتودرمانی داخلی
- رادیوتراپی سیستمیک
پرتو درمانی خارجی
پرتودرمانی داخلی از خارج از بدن با استفاده از تجهیزاتی که پرتو ساطع می‌کنند انجام می‌شود. در طول این درمان، بیمار در حالت نشسته یا دراز کشیده روی یک تخت مشخص زیر دستگاه قرار می‌گیرد. حفظ وضعیت ساکن ضروری است به طوری که تابش فقط ناحیه اطراف تومور را تحت تأثیر قرار دهد. متخصصان قبل از راه‌اندازی تجهیزات از قرارگرفتن بیمار در وضعیت صحیح اطمینان حاصل می کنند. بسته به ناحیه تحت درمان، ممکن است از تکیه‌گاه‌ها، فیکساتورها یا یک ماسک صورت خاص استفاده شود. مدت زمان هر جلسه رادیوتراپی معمولاً چند دقیقه است و دردی ایجاد نمی‌کند.
به طور کلی، درمان به صورت سرپایی ارائه می‌شود و به بیمار اجازه می‌دهد بین جلسات به خانه بازگردد. جلسات معمولاً روزانه، از شنبه تا پنج شنبه، با تعطیلات آخر هفته برنامه‌ریزی می‌شوند و ممکن است چندین هفته یا چند ماه طول بکشند.
پرتودرمانی داخلی
پرتودرمانی داخلی از دستگاه‌های کوچکی مانند سیم، سوزن یا گلوله‌های حاوی منبع تابش مهروموم شده در داخل آنها استفاده می‌کند. اینها در نزدیکی یا داخل تومور به بدن وارد می‌شوند تا تشعشع را ارسال کرده و آن را از بین ببرند. در طول عمل کاشت، ممکن است یک بی‌حس‌کننده موضعی برای حساسیت‌زدایی ناحیه یا یک بیهوشی عمومی به بیمار داده شود. یکی از مزایای این درمان، توانایی آن در تمرکز بر روی نواحی خاص، حتی عمیق، با کمترین تأثیر بر روی سلول‌های سالم اطراف است. بسته به دوز پرتوی استفاده شده و نوع سرطان تحت درمان، دستگاه‌های رادیواکتیو می‌توانند به طور موقت یا دائم در داخل بدن باقی بمانند.
در برخی موارد، در طول پرتو درمانی داخلی، ممکن است لازم باشد تا بیمار چند روز در بیمارستان بماند. درجایی که دستگاه‌های با دوز پایین به طور دائم وارد می‌شوند، بازگشت به خانه ممکن است مدت کوتاهی پس از قراردادن رخ دهد.
رادیوتراپیست به دقت مناسب‌ترین راه را برای انجام رادیوتراپی ارزیابی خواهند کرد. در طول مرحله آماده‌سازی، برای برنامه‌ریزی دقیق درمان رادیوتراپی، ممکن است چندین آزمایش خون و اسکن برای به دست آوردن جزئیات مهم در مورد تومور و محل دقیق آن مورد نیاز باشد.
رادیوتراپی سیستمیک
این روش یک نوع پرتودرمانی است که در آن یک داروی رادیواکتیو به جریان خون سیستمیک بیمار تزریق می‌شود و سلول‌های تومور را از داخل تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای انجام این کار، از ایزوتوپ‌های مواد مختلف استفاده می‌کنند که در متابولیسم بافت‌هایی که تومور در آنها ایجاد می‌شود، شرکت می‌کنند. نمونه‌ای از پرتودرمانی سیستمیک، ید درمانی است که برای درمان سرطان تیروئید استفاده می‌شود.
بعد از پرتودرمانی چه اتفاقی می‌افتد؟
اصولاً پس از اتمام درمان، بیماران حق دارند به اصطلاح درمان بعدی یا توانبخشی انکولوژیک را دریافت کنند. توانبخشی پس از تشعشع به افراد کمک می‌کند تا تجربیات را بازیابی و بهبود موثری داشته باشند.
این روند نه تنها شامل بهبودی فیزیکی از بیماری و درمان می‌شود بلکه برای بسیاری از افراد، سرطان و درمان آن نقطه عطف جدی در زندگی آنها است که میتواند از نظر روانی استرس زا و ناتوان‌کننده باشد. بسیاری از مردم در این فکر هستند که زندگی آنها پس از سرطان چگونه خواهد بود و چگونه می‌توانند به حالت عادی برگردند یا مثلاً به کار بپردازند. در طول دوره توانبخشی، افراد آسیب‌دیده از حمایت روانی و اجتماعی نیز برخوردار می‌شوند که بازگشت به زندگی روزمره را برای آنها آسان‌تر می‌کند.
عوارض جانبی رادیوتراپی
رادیوتراپی یک رویکرد درمانی حیاتی در مبارزه با سرطان است. با این حال، مانند هر مداخله پزشکی، خطر تظاهرات نامطلوب و ناخواسته را به همراه دارد. پاسخ فردی به رادیوتراپی بسته به عوامل مختلف (به‌عنوان‌مثال ساختار فیزیکی بیمار، شدت و تکنیک درمان و ناحیه آسیب‌دیده بدن) میتواند به طور قابل توجهی متفاوت باشد. مشاهده شده است که برخی از بیماران عوارض جانبی با شدت حداقل و ماهیت موقت را تجربه می کنند، در حالی که برخی دیگر ممکن است عوارض جانبی با شدت بیشتر و مدت طولانی را تجربه کنند.
قبل از شروع دوره رادیوتراپی، انکولوژیست پرتودرمانی باید یک نمای کلی از عوارض جانبی احتمالی به بیمار ارائه دهد و این اطلاعات را با توصیه‌های کلی برای مدیریت و در صورت امکان کاهش چنین عوارضی ادغام کند. اگر چه بیشتر این اختلالات پس از اتمام چرخه درمانی تمایل به پسرفت دارند، نظارت مداوم بر بیمار بسیار مهم است.
احساس خستگی
یکی از عوارض جانبی رایج مرتبط با پرتودرمانی، احساس خستگی است. در طول دوره درمان، به بیماران توصیه می‌شود که به سیگنال‌های ارسال شده توسط بدن خود گوش دهند و به خود فرصت استراحت کافی بدهند. خستگی ممکن است حتی پس از پایان درمان نیز ادامه داشته باشد و در برخی موارد تا چند ماه ادامه یابد.
کم خونی
اثر دیگری که شایسته توجه است، مربوط به تأثیر پرتودرمانی بر مغز استخوان و در نتیجه بر پارامترهای خون است. در شرایطی که احتمال چنین تداخلی وجود دارد، ضروری است که بیمار به طور منظم آزمایشات خونی را برای نظارت بر شمارش خون و اطمینان از مدیریت بالینی مناسب انجام دهد.
ریزش مو
ریزش مو یکی از عوارض جانبی مکرر رادیوتراپی است. با این حال، بر خلاف شیمی درمانی، رادیوتراپی تنها در ناحیه تحت درمان باعث ریزش مو می‌شود. به طور کلی ریزش مو ۲ تا ۳ هفته پس از شروع درمان شروع می‌شود. رشد مجدد مو باید چند هفته پس از پایان درمان ظاهر شود، اگرچه در برخی موارد موها ممکن است بافت یا رنگ کمی متفاوت نسبت به قبل داشته باشند. در موارد نادر، به ویژه پس از دوزهای بالای رادیوتراپی، ریزش مو ممکن است دائمی باشد؛ بنابراین ضروری است قبل از شروع درمان در مورد عوارض احتمالی با پزشک خود صحبت شود.
لنف ادم
رادیوتراپی میتواند سیستم لنفاوی بدن را تحت تاثیر قرار دهد این سیستم متشکل از شبکه‌ای از کانال‌ها و غدد است که بخشی از سیستم ایمنی (مکانیسم دفاعی بدن در برابر بیماری) است. علائم اختلال سیستم لنفاوی شامل درد، تورم و ایجاد لنف ادم است. مورد دوم معمولاً در بازوها یا پاها رخ می‌دهد، اما بسته به ناحیه‌ای از بدن که تحت درمان رادیوتراپی قرار می‌گیرد، میتواند سایر نواحی را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
مشکلات جنسی
پرتو درمانی میتواند باعث ایجاد مشکلاتی در ناحیه تناسلی و میل جنسی بنا بر ناحیه تابش شود، به ویژه اگر رادیوتراپی در ناحیه لگن و ناحیه تحتانی شکم (به‌عنوان‌مثال برای درمان تومورهای پروستات یا رحم) انجام شود. مردان و زنان ممکن است علائم مختلفی مانند از دست دادن میل جنسی، خشکی واژن، اختلال نعوظ یا ناباروری داشته باشند.
تغییرات جسمانی
در برخی افراد، پرتودرمانی میتواند باعث قرمزی پوست، تغییر رنگ ( پوست قرمز، روشن تر یا تیره تر از رنگ طبیعی فرد شود)، یا خشکی و خارش ایجاد کند. این علائم در یک دوره یک تا دوهفته‌ای پس از شروع درمان ظاهر می‌شوند. سایر عوارض جانبی احتمالی شامل از دست دادن اشتها، ضعف عمومی، درد ماهیچه‌ها و مفاصل، خشکی دهان و نوسانات خلقی است.
پرتودرمانی چقدر موثر است؟
پرتودرمانی یک روش درمانی موثر و جاافتاده است که سالانه برای درمان میلیون‌ها بیمار مبتلا به سرطان‌های مغز، سینه، سروگردن، دهانه رحم، پروستات، پوست و سایر سرطان‌ها استفاده می‌شود. اثرات پرتودرمانی بلافاصله ظاهر نمی‌شوند، اما به مرورزمان روی تومور قابل‌توجه می‌شود. با توجه به اینکه مطالعات روی این نوع درمان همواره ادامه دارد، این روش درمانی با پیشرفت روزافزونی همراه است.عوارض ذکر شده با انجام رادیوتراپی با تکنیک های پیشرفته بسیار کمتر دیده می شود.
کجا می‌توان رادیوتراپی انجام داد؟
اگر رادیوتراپی به عنوان بخشی از درمان شما در نظر گرفته شده است، باید به متخصص رادیوانکولوژی مراجعه کنید تا درمان شما را انجام دهد. این تجربه با تکنیک های نوین رادیوتراپی میتواند بسیار کم عارضه باشد.به همین منظور می‌توانید به دکتر حسین یحیی زاده، متخصص رادیوتراپی/ کلینیکال آنکولوژی در کلینیک نگین آزادی مراجعه کرده تا علاوه بر انجام روند درمانی خود در بهترین شکل آن، از بروزترین تجهیزات و آرامش خاطر کامل بهره ببرید.
نظرات کاربران